Inicijativom za ocjenu ustavnosti i zakonitosti od 11.01.2023. godine koju je usvojio Ustavni sud Republike Srpske na 309. sjednici 28.02.2024.godine, dovedene su u pitanje dvije Odluke Regulatorne komisije za energetiku Republike Srpske od 15.12.2023. godine (RERS) a kojima su regulisani tarifni stavovi za korisnike distributivnih sistema i tarifni stavovi za javno snabdijevanje električnom energijom u Republici Srpskoj.
Suštinski gledano, RERS je u jednoj (prvoj) od osporenih odluka (a ukupno su dvije osporene) utvrdio da “ukupan godišnji regulatorni potreban prihod operatora distributivnih sistema u Republici Srpskoj za period 2023-2025. godinu iznosi 223.976.863 KM, koji zajedno sa troškovima korišćenja prenosne mreže koji se prenose na operatore distributivnog sistema po osnovu preuzimanja električne energije iz prenosne mreže, u skladu sa tarifama Državne regulatorne komisije za električnu energiju (u dalјem tekstu: DERK), u iznosu od 63.241.149 KM, daje ukupan potreban prihod za određivanje tarifnih stavova za korisnike distributivnih sistema u Republici Srpskoj od 287.218.012 KM” pa je na osnovu navedenog odlučeno da se kroz tarifne stavove poveća naknada krajnjih korisnika električne energije koje će kroz račune plaćati građani i privreda u Republike Srpske.
Na istoj sjednici Regulatorne komisije od 15.12.2022. godine donesena je i druga Odluka Regulatorne komisije o tarifnim stavovima za javno snabdijevanje električnom energijom u Republici Srpskoj, kojom je odobrena cijena energije za javno snabdijevanje krajnjih kupaca električne energije prema zahtjevu javnog snabdjevača Mješovitog holdinga „Elektroprivreda Republike Srpske“ Matično preduzeće, a.d. Trebinje, (u dalјem tekstu: Elektroprivreda) u iznosu od 0,0643 KM/kWh za nabavku električne energije (ranija cijena je 0,0570 KM/kWh) da bi stavom II ove Odluke uvedena tzv. “blok” tarifa pa je osnovu cijene energije iz tačke I ove Odluke i tarifnih stavova za korišćenje distributivne mreže (iz prethodne Odluke), uvažavajući načelo postepenosti promjena, utvrđeno je da se primjenjuju različiti (po potrošnji) tarifni stavovi za javno snabdijevanje električnom energijom po kategorijama potrošnje i grupama kupaca do 500 kWh od 501-1500 kWh i preko 1501 kWh.
Ova Odluka je takođe donesena na zahtjev za odobrenje tarifnih stavova za javno snabdijevanje krajnjih kupaca, privrednog društva Mješovitog holdinga „Elektroprivreda Republike Srpske“ Matično preduzeće, a.d. Trebinje koji je je cijenu nabavke električne energije utvrdio u vrijednosti jednakoj regulisanoj cijeni proizvodnje električne energije na pragu elektrana koje imaju obavezu pružanja javne usluge proizvodnje za potrebe kupaca u javnom snabdijevanju i koja iznosi 0,0643 KM/kWh.
Ono o čemu je Inicijativa ukazala a što se pokazalo kao sporno, nezakonito i neustavno, je da je suprotno članu 72. (5 i 6) Zakona o električnoj energiji Republike Srpske (Sl. glasnik Republike Srpske, br. 68/2020) u zahtijevanoj cijeni nabavke električne energije, nije prikazan dio nabavlјen na tržištu (u smislu opravdanja razloga za poskuplјenje kWh) ali je Regulatorna komisija paušalno obrazlažući ovaj dio navela da “s obzirom na evidentne poremećaje na tržištu električne energije i činjenicu da nabavka dijela električne energije na tržištu nije mogla obezbijediti povolјniju cijenu za krajnje kupce u javnom snabdijevanju” (kontradikcija od upravo nepoznatih podataka koje podnosilac zahtjeva Elektroprivreda nije dostavila), pa je prema navodima obrazloženja ove Odluke, ovako zahtijevana cijena nabavke električne energije za javno snabdijevanje predstavlјala povećanje od 13% u odnosu na prethodno primjenjivanu cijenu, pa je Regulatorna komisija je, navodno u cilјu izbjegavanja tarifnih šokova i zaštite kupaca, prihvatila zahtjev podnosioca i odobrila zahtijevanu cijenu od 0,0643 KM/kWh.
Jasno se odmah, osim što postupak donošenja ovih odluka nije bio zakonit, imalo zaklјučiti da su sporne odluke stupile na snagu danom donošenja suprotno članu 109. Ustava Republike Srpske kojim je propisano da zakoni, drugi propisi i opšti akti stupaju na snagu najranije osmog dana od dana objavlјivanja u odgovarajućem službenom glasilu.
Međutim držeći navedeno kao ništa manje bitno, ipak valјa se osvrnuti na suštinsku zakonitost i ustavnost istih.
Vraćajući se na načelo zakonitosti propisano Ustavom Republike Srpske – da je Republika Srpska zasnovana na vladavini prava, da je zakonodavac donio Zakon o električnoj energiji kojim su uređeni i uslovi i način kvalitetnog i sigurnog snabdijevanja krajnjih kupaca energijom, organizovanja i upravlјanja tržištem električne energije, regulisane su i nadležnosti u oblasti energetike koje obavlјa Regulatorna komisija (regulator).
Upravo u takvom postupku, regulator može priznavati samo opravdane troškove -ukupne troškove u prenosnom i distributivnom sistemu, razloge koji su uslovili visinu utvrđenih troškova kao i u kojim slučajevima će Regulatorna komisija vršiti korekciju energetskih količina koje se odnose na troškove korišćenja prenosne mreže.
Podnosioci inicijative su smatrali da je Regulatorna komisija prihvatila neopravdan neutemelјen i neobrazložen zahtjev koji nije precizirao šta se smatra pod potrebnim prihodima korisnika distributivnih sistema i na šta se oni konkretno imaju potrošiti ako se zakonito prikuplјaju. Dakle, postavlјeno je pitanje, koji su to jasno, a ne paušalno navedeni troškovi, koji se povećanjem cijene prikuplјaju, u čemu se oni ogledaju, koji to troškovi treba tek da nastanu, da kapital stečen povećanjem tarifnih stavova bude uložen u troškove koji će nastupiti ili tek nastupaju (podsjeća se da trošak o kome RERS raspravlјa u momentu donošenja odluke nije određen niti je odrediv), što predstavlјa neustavan i nezakonit teret građana Republike Srpske. Drugim riječima, da su sporne odluke ostale na snazi, regulatorna sredstava bila bi uvećana prije nego su troškovi nastali, odnosno trošak bi se priznao prije njegovog nastanka, na koji način se narušava princip „jednake vrijednosti uzajamnih davanja“, iz odredbe člana 15. Zakona o obligacionim odnosima.
Upravo i iz istog načela nije ustavna i zakonita odluka kojom se manji potrošači štite u odnosu na veće potrošače.
U pogledu tzv. “blok” tarife potrošači električne energije na mjesečnom nivou bili su ograničeni na istu cijenu kao i prije donošenja sporne Odluke, ukoliko potroše do 500kWh mjesečno dok su potrošači koji su trošili više od 501-1500kWh i preko 1.501kWh plaćali cijenu koja je veća. Ovo očigledno po sebi nije bilo jednako prema svim građanim Republike Srpske a naročito nije bilo jednako u odnosu na privredne subjekte koji imaju ustavne garancije slobodnog privređivanja i bez kojih građani Republike Srpske nemaju pristupačno zadovolјenje redovnih životnih potreba za robama i uslugama.
Ustav Republike Srpske u poglavlјu III, u članu 50. određuje ekonomsko i socijalno uređenje, pa sporne odluke regulatora nisu bile saglasne sa članom 52. Ustava Republike Srpske, koji definiše slobodno preduzetništvo koje se može samo zakonom ograničiti radi zaštite interesa Republike, čovjekove okoline, zdravlјa i bezbjednosti lјudi. Stoga je po podnosiocima Inicijative data ocjena da navedene Odluke krše i slobodu privređivanja jer su privrednici natjerani da troše manje, smanjuju potrošnju električne energije što i jeste, svjedoci smo dovelo do poslјedica na tržištu Republike Srpske.
Diskriminatorski postavlјen princip favorizacije pojedinca odnosno postavlјanjem principa povlašćenog položaja manjeg potrošača u odnosu na onog ko više ili znatno više troši nije ni smisao Zakona o električnoj energiji Republike Srpske niti takva ovlašćenja ima Regulatorna komisija ima na osnovu zakona.
I Zakonom o zaštiti potrošača Republike Srpske, članom 46. (3) određeno je da trgovac koji pruža ekonomsku uslugu (električnu energiju) ima obavezu da omogući potrošaču korišćenje pod jednakim uslovima, bez diskriminacije a tom kontekstu treba tumačiti i odredbe člana 13. istog Zakona koji u stavu (11) propisuje da je zabranjena diskriminacija bilo kojeg potrošača, …uslovlјavanjem prodaje proizvoda… Uslovlјavanje prodaje na način kako to čini sporna Odluka u kontekstu navodnih ušteda, nisu u ravnopravnom položaju, opet isti kupci koji više potroše ne zato što žele neki poseban komoditet, nego iz prostog razloga što više građana može slobodno da živi u jednom prostoru (višečlane porodice) koji će imati veću potrošnju od pojedinca koji sam živi i logično ima manju potrošnju.
Treba dodati da Ugovori koje su građani početkom 2021. godine počeli da zaklјučuju sa snabdjevačima električnom energijom ne predviđaju spornu “blok” tarifu niti je ista predviđena zakonom u pogledu ugovora koji se zaklјučuje niti je u ovlašćenjima Regulatorne komisije bilo, da na ovakav način provodi ovlašćenja iz člana 28 i 29. Zakona o električnoj energiji Republike Srpske, jer nije sporno da Regulatorna komisija ima pravo da donosi tarifni sistem za prodaju električne energije i korišćenje distributivne mreže, donosi tarifni sistem za prodaju električne energije i korišćenje distributivne mreže, utvrđuje tarifne stavove za korisnike distributivnih sistema (član 28. stavovi 5 i 6), ali nije ovlašćena da stvara van ovlašćenja podjelu, kategorizaciju tarifnih stavova ili blokovske tarife dijeleći jedne potrošače od drugih. Faktički umjesto na jednak pristup pod istim uslovima, građani koji više potroše bili su “kažnjeni” većom cijenom po kWh utrošene električne energije u odnosu na one koji potroše do 500kWh mjesečno.
Zabrana diskriminacije je jedan od osnovnih principa na kojima počiva ustavno uređenje Republike Srpske i kao takav proklamovan je prilikom donošenja ustava i ugrađen u zakonodavne okvire zajedno sa drugim principima koji su temelј donošenja zakonskih i podzakonskih akata,te kao ustavni princip, mora biti ispoštovan prilikom donošenja zakonskih i podzakonskih akata.
Član 53. Ustava Republike Srpske glasi: Republika obezbjeđuje zaštitu potrošača.
Goran S. Vasilić, advokat s.r.
