Goran S. VASILIĆ, advokat iz Bijeljine
CESIJA POD BLOKADOM RAČUNA I ZABRANJENI UGOVORI SA ILI BEZ POSLJEDICE NIŠTAVOSTI
SAŽETAK:
Zakon o obligacionim odnosima propisuje ništavost i posljedice u slučaju protivnosti prinudnim propisima (član 103 i 104. ZOO). Razumijevajući koji pravni posao je ništav, odnosno, da su ništavi ugovori oni koji su zaključeni suprotno prinudnom propisu, rad obrađuje zabranjene ugovore u pogledu kogentne (ili ne) norme iz Zakona o unutrašnjem platnom prometu Republike Srpske kojom je zabranjeno izmirivati novačane obaveze (putem asignacije, cesije, pristupanja dugu, preuzimanja duga, ustupanja duga ili kompenzacijom – prebijanjem), ako su računi poslovnih subjekata u trenutku plaćanja blokirani po osnovu naloga za prinudnu naplatu. Da li je propisana prekršajna odgovornost postupanja propisanoj zabrani dovoljna da i ugovor kojim se prenosi potraživanje uprkos blokadi bude ništav ili je potrebno posebnim zakonom isključivo odrediti ništavost takvog posla, pitanje je restriktivnog ili širokog tumačenja normi, ali svakako i intencije zakonodavca i cilja uspostavljene zabrane.
KLJUČNE RIJEČI:
plaćanje, unutrašnji platni promet, blokada računa, ništavost, asignacija, cesija, pristupanje dugu, preuzimanje duga, ustupanje duga, kompenzacija, prebijanje.
UVOD:
Uobičajeni poslovi u privrednopravnom prometu dozvoljavaju da se promjenom povjerioca ili dužnika ustupanjem potraživanja umjesto vlastitog prijema isplate, to potraživanje ustupi drugom radi rješavanja vlastitih interesa. Za taj vlastiti interes nije dovoljna samo volja ugovornih strana nego je potrebno u konkretnom i da onaj kome se ustupa vlastito potraživanje, istovremeno ima i potraživanje prema ustupiocu (kako se ne bi radilo o fiktivnom poslu i zloupotrebi prava) da bi onaj ko duguje (ustupilac) izmirio svoju obavezu prema onome ko prima potraživanje od ustupioca, čime ustupilac faktički sebe lišava prava potraživanja i istovremeno gasi svoju obavezu prema drugom, tako što mu prepušta vlastito potraživanje iz koga će se namiriti istovremena dospjela obaveza koju ima prema onome ko prima ustupljeno potraživane. Od bitne je važnosti u ocjeni ništavosti ovakvih ugovora i pravilna primjena zabrane i ograničenja propisanog posebnim zakonom, za zaključenje ovakvog posla, odnosno da se u platnom prometu ne favorizuju pojedini povjerioci u odnosu na druge čije potraživanje je prioritetno po već uspostavljenoj blokadi.
Zakon o obligacionim odnosima dozvoljava asignaciju, cesiju, pristupanja dugu, preuzimanje duge, ustupanje dugu ili kompenzaciju – prebijanje ali uz ograničenje kada i koju su to poslovi ništavi (ukoliko su…protivni Ustavu, prinudnim propisima, moralu čl. 103. stav 1. Zakona o obligacionim odnosima – u daljem tekstu: ZOO) .
Da li je neki ugovor ništav ili ne, ako je posebnim propisom određeno da poslovni subjekti “ne mogu izmirivati novčane obaveze”[1] ako je račun poslovnog subjekta blokiran ostavlja dilemu (i pravnu nesigurnost) naročito u svjetlu odluke Vrhovnog suda Republike Srpske koji svoj stav zasniva u ocjeni da se „ne radi o strogoj zakonskoj zabrani“ te da postupanje suprotno zakonskoj normi ima za posljedicu prekršajnu odgovornost poslovnog subjekta, ali ne i ništavost ugovora[2].
Zakon o unutrašnjem platnom prometu Republike Srpske propisao je obračunsko plaćanje koje se kao takvo vrši ugovaranjem promjene povjerilaca, odnosno dužnika u određenom obligacionom odnosu (asignacija, cesija, pristupanje dugu, preuzimanje duga, ustupanje duga i drugo), prebijanjem (kompenzacija) i na drugi način, u skladu sa zakonom koji uređuje obligacione odnose ali sa ograničenjem – zabranom koja propisuje i kogentni dio norme, kojom je određeno da ako su računi poslovnih subjekata u trenutku plaćanja blokirani po osnovu naloga za prinudnu naplatu, poslovni subjekti ne mogu izmirivati novčane obaveze ni po osnovu obračunskog plaćanja.
U svjetlu odluke Vrhovnog suda Republike Srpske i tumačenju norme o zabrani cesije u vrijeme blokade računa, cilj je analitičkim pristupom normativnog okvira razjasniti da li je za ništavost ugovora o prenosu potraživanja na drugog uprokos blokadi računa dovoljna zabrana i prekršajna sankcija da bi ugovori po tužbi bili poništeni ili je ipak potrebna kogentnija zakonska zabrana o ništavosti.
OBRAČUNSKO PLAĆANJE
Prema odredbama Zakona o unutrašnjem platnom prometu Republike Srpske (“Sl. glasnik RS”, br. 52/2012, 92/2012 – ispr., 58/2019 i 38/2022) obračunsko plaćanje je po svojoj definiciji izmirenje međusobnih novčanih obaveza i potraživanja između učesnika bez upotrebe novca, koje se vrši ugovaranjem promjene povjerilaca, odnosno dužnika u određenom obligacionom odnosu (asignacija, cesija, pristupanje dugu, preuzimanje duga, ustupanje duga i drugo), prebijanjem (kompenzacija) i na drugi način, u skladu sa zakonom koji uređuje obligacione odnose.
Tumačeći pojmovno obračunsko plaćanje zakonodavac izričito upućuje da se u navedenim pravnim poslovima ogleda faktičko plaćanje ili platna transakcija koja nužno ne podrazumjeva novčanano plaćanje koje ima tok putem računa banke (“bez upotrebe novca” za izmirivanje novčane obaveze). Navedeno obračunsko plaćanje nalazi utemeljenje ili pravni osnov u ugovorima koje dozvoljava Zakon o obligacioni odnosima uz ograničenje iz člana 103. kada ti pravni poslovi ne proizvode pravno dejstvo.
ZABRANA POSEBNIM ZAKONOM I NJENA KOGENTNOST
Vraćanjem na normu iz člana 28. stava 3. Zakona o unutrašnjem platnom prometu Republike Srpske (u daljem tekstu: ZUPP RS) “Ako su računi poslovnih subjekata u trenutku plaćanja blokirani po osnovu naloga za prinudnu naplatu, poslovni subjekti ne mogu izmirivati novčane obaveze na način iz stava 2. ovog člana, osim ako drugim propisom nije drugačije utvrđeno” zaključuje se bez sumnje da je intencija zakonodavca bila upravo da se ne dopusti izmirivanje novčane obaveze drugom a da se ne poštuje uspostavljeni prioritet naplate putem i u korist blokade.
Takođe, kao sankcija u slučaju kršenja odredbe o zabrani obračunskog plaćanja zakonodavac je predvidio prekršajnu odgovornost (član 50. istog Zakona) na način, da je predviđena visoka novčana kazna kako za odgovorno lice tako i za sam poslovni subjekat.
Međutim, ono što ostavlja otvorenu dilemu, na potpuno jasne odredbe zakona jeste pitanje, da li zabrana ili nedopuštenost zaključivanja ugovora kojim bi se namirio neki drugi povjerilac u odnosu na onoga koji ima prioritet po blokadi, povlači i ništavost po zahtjevu stranaka čije se utemeljenje nalazi u odredba člana 103. stava 1. ZOO ili je pak potrebno da zakonodavac izričito u zakonskoj normi navede, da takvi poslovi ne proizvode pravno dejstvo u periodu izvršenja prinudne naplate sa računa povjerioca i/ili dužnika?
Vrhovni sud Republike Srpske je u svojoj odluci 59 0 Ps 035612 22 Rev od 16.05.2023.godine zauzeo već citirani stav da “ZUPP kao sankciju bezgotovinskog plaćanja u situaciji kada je blokiran glavni račun, propisuje novčanu kaznu za poslovnog subjekta (član 50. stav 1. tačka g), što znači da postupanje protivno odredbi člana 28. stav 3. ZUPP nije takvog intenziteta da za pravnu posljedicu ima ništavost pravnog posla”.
Prema ovom shvatanju Vrhovnog suda Republike Srpske norma o zabrani posrednog izmirenja novčane obaveze u toku blokade računa putem pravnog posla iz stava 2. člana 28. ZUPP RS po svojoj prirodi nije imperativna (kogentna).
Imperativnost svakog propisa je po svojoj definiciji zabrana odstupanja od pravila, prisilnost prava odnosno obaveznost za pravne subjekte da ih se bezuslovno pridržavaju, ne dopuštajući mogućnost odstupanja, za razliku od pravila dispozitivnoga prava. Kogentna pravila uređuju one pravne odnose za koje je zakonodavac direktno zainteresovan, a takvo svojstvo u prvom redu imaju pravila koja štite javni poredak i javni interes.
Neke pravne teorije upućuju da je kogentnost moguće stepenovati, zavisno od značaja društvene vrednosti koja se štiti i to na način, da interes čiju je zaštitu zakonodavac imao u vidu prilikom propisivanja zabrane važniji za društvo, izigravanje zabranjujuće norme povlači oštriju sankciju[3].
DA LI ZABRANA IZ ČLANA 28. STAVA 3. ZUPP-A POVLAČI ZA SOBOM NIŠTAVOST UGOVORA
Doktrina o novčanom kažnjavanju prekršioca zabrane, bez ništavosti i zadiranja u valjanost pravnog posla, možda ide na ruku onima koji bi da izigraju propisanu zabranu, ali se čini da pravni poredak u svjetlu odluke Vrhovnog suda Republike Srpske ipak ostavlja bez zaštite povjerioce koji su upravo ovakvim poslom uprkos zabrani izigravanjem oštećeni. Postavljanjem pitanja da li je preventivna i represivna svrha zabrane posrednog izmirenja novčane obaveze putem cesije u blokadi uspostavljena samo novčanim (prekršajnim) kažnjavanjem njenog prekršioca ili se cjelovitost intencije zakonodavca ostvaruje i kroz dosledno tumačenje odrednice zabrane da “ne mogu izmirivati novčane obaveze” pa se takvi ugovori imaju podvesti pod normuobligacija o ništavosti, su pitanja koja se moraju obraditi sa više pristupa. Gledano u cilju odgovora i razmišljanjem o drugim pravnim mogućnostima, postavlja se i pitanje da li oni na adekvatan i primjeren način mogu braniti svoj interes namirenja drugim odgovarajućim pravnim sredstvima za pobijanje dužnikovih radnji pred sudom?
Materijalnim okvirom je za navedeno protivpravno postupanje određeno izricanje novčane kazne za prekršaj, kao sankcije u tom postupku, međutim čini se da je zakonodavac upravo štitio i druge učesnike u platnom prometu koji po redu prioriteta i uspostavljene blokade imaju pravo prvenstvenog namirenja (što izbjegava onaj ko zaključi takav ugovor da osujeti povjerioca koji mu je blokirao račun) pa je u konkretnom odlučna primjena norme građanske odgovornosti na koji upućuje čl. 103. st. 1. ZOO, odnosno imperativnu ništavost zbog toga što ovakvim ugovorima (čl.28 stav 3) se ne mogu izmirivati novčane obaveze na način iz stava 2. ovog člana. Da li je dozvoljeno sve što izričito nije zabranjeno ili se ciljnim tumačenjem ustanovljene zabrane može izvesti zaključak da ugovori o cesiji trebaju biti poništeni upravo radi provođenja postupka prinudne naplate i reda prioriteta koje zakon uspostavlja?
Ustanovljena zabrana iz citirane odredbe ima za cilj zaštitu opšteg pravnog interesa svih učesnika platnog prometa (u konkretnom slučaju u sudskom postupku Poreska uprava Republike Srpske je uspotavila blokadu na računu pravnog lica koje je ugovorom o prenosu potraživanja na drugog prenijela to svoje potraživanje na treće pravno lice zbog čega se očekivani priliv novca nije dogodio na račun banke koji je u blokadi) i njome se sprečava favorizovanje pojedinih povjerilaca u odnosu na povjerioce čije se potraživanje prioritetno namiruje u postupku prinudne naplate sa računa njihovog dužnika. Ukoliko se drugačije posmatra zabrana (prema stavu Vrhovnog suda Republike Srpske) manjkavost se onda ogleda u tome da nema preventive – prevencije kojom se jasno daje do znanja da onaj ko izigrava pravo na štetu povjerica i koji već ima uspostavljenu blokadu na računu dužnika u vlastitu korist, može biti izigran tako što će dužnik zaključiti ugovor o ustupanju potraživanja pod blokiranim računom i vlastita potraživanja prenijeti drugom te osujetiti zakonski mehanizam blokade računa radi prinudne naplate.
Nije smisao zakona da proizvodi dodatne sporove pobijenjem dužnikovih pravnih radnji nego da ovakve ugovore pod blokadom računa pod prijetnjom poništenja činjenjem istih bez pravnog dejstva sa dodatnim novčanim prekršajnim kažnjavanjem disciplinuje onoga ko pokaže usud da zaključi ovakav ugovor i izigrava zakon.
Nastavno navedenom u tom kontekstu nema oslobađanja građansko pravne odgovornosti da bi ugovor ostao na snazi, iako nema izričite odrednice o ništavosti jer u konkretnom slučaju, takva mogućnost nije dopuštena ni sa stanovišta povrede cilja zbog koga je ustanovljena zabrana propisana pomenutom odredbom. Upravo navedeno su stavovi Privrednog apelacionog suda u Beogradu – odgovor na pitanje 24, Pitanja i odgovori – Materijalno pravo, Dvadeset osmo savjetovanje sudija Privrednih sudova Republike Srbije, Radni materijal, 76.–77. i Presuda Pž. 190/2019, 19. 2. 2020. godine.
Dakle ustupanjem potraživanja za koje nije utvrđeno da je primljena bilo kakva protivvrijednost, tuženi praktično umanjuje svoju aktivu i onemogućava ili otežava namirenje povjerilaca koji su u postupku prinudne naplate, čime se praktično povređuju odredbe ZUPP-a, pa se iz navedenih razloga ovakav pravni posao mora podvesti pod odredbu ništavosti jer je protivan cilju navedene zakonske odredbe bez obzira što zakonom nije izričito navedeno da takvi ugovori za sobom povlače ništavost. Generalna sankcija za kršenje imperativnih zakonskih odredbi propisana odredbom člana 103. ZOO, jeste ništavost, a ona se samo u restriktivno određenim slučajevima može izbjeći (ako cilj povređenog pravila ne upućuje na neku drugu sankciju ili ako zakon u određenom slučaju ne propisuje šta drugo). Iz navedenih razloga, činjenica da je Zakonom o unutrašnjem platnom prometu propisana prekršajna odgovornost pravnih lica koja su postupila suprotno navedenoj zakonskoj odredbi, ne isključuje građanskopravnu sankciju koja je ustanovljena Zakonom o obligacionim odnosima, a to je ništavost ugovora. Nadasve valja istaći da u ugovorima koji su zaključeni protivno javnom poretku riječ je o povredi najviših interesa društva, odnosno opštih interesa.
Uprednom analizom odluka sa istom dilemom dolazimo do odluke Privrednog apelacionog suda Srbije koja daje svoj stav : „Prema nalaženju Privrednog apelacionog suda, ustanovljena zabrana iz odredbe čl. 46. st. 3. Zakona o platnom prometu ima za cilj zaštitu opšteg pravnog interesa svih učesnika platnog prometa i njome se sprečava favorizovanje pojedinih poverilaca u odnosu na poverioce čije se potraživanje prioritetno namiruje u postupku prinudne naplate sa računa njihovog dužnika. Stoga prvostepeni sud nije dao razloge o bitnoj činjenici da li kršenje takve norme ima za posledicu ništavost pravnog posla kojim se ona narušava saglasno čl. 103. st. 1. ZOO. Zakonom propisana zabrana kršenja imperativnih zakonskih normi može se isključiti samo izuzetno u zakonom dopuštenim slučajevima, pa se izuzetak kod primene ništavosti pravnog posla zaključenog protivno imperativnim propisima mora restriktivno tumačiti, a zakonom propisana krivična ili prekršajna sankcija povrede imperativnih normi ima za cilj njihovu doslednu primenu, a ne izuzimanje prekršioca od propisane sankcije ništavosti takvog pravnog posla ustanovljenog odredbom čl. 103. st. 1. ZOO. Stoga se prekršilac te zabrane ne oslobađa građansko pravne odgovornosti, odnosno sankcije ništavosti pravnog posla zaključenog protivno imperativnoj pravnoj normi. U konkretnom slučaju, zakonom nije propisana ni dopuštena primena druge građansko pravne sankcije za učinjenu povredu imperativne zabrane ustanovljene odredbom čl. 46. st. 3. Zakona o platnom prometu, jer mogućnost takvog izuzimanja nije propisana zakonom kojim se uređuje poreski postupak. Takva mogućnost nije dopuštena ni sa stanovišta povrede cilja zbog koga je ustanovljena zabrana propisana odredbom čl. 46. st. 3. Zakona o platnom prometu[4]”.
ZAKLJUČAK
Zakonom propisana zabrana kršenja imperativnih zakonskih normi može se isključiti samo izuzetno u zakonom dopuštenim slučajevima, pa se izuzetak kod primjene ništavosti pravnog posla zaključenog protivno imperativnim propisima mora restriktivno tumačiti, a zakonom propisana krivična ili prekršajna sankcija povrede imperativnih normi ima za cilj njihovu doslednu primenu, a ne izuzimanje prekršioca od sankcije ništavosti takvog pravnog posla ustanovljenog odredbom čl. 103. st. 1. ZOO. Stoga prekršilac te zabrane se ne oslobađa građansko pravne odgovornosti, odnosno sankcije ništavosti pravnog posla zaključenog protivno imperativnoj pravnoj normi iako ta ništavost nije strogo upisana ima se cijeniti u smislu Zakona o obligacionim odnosima u svakom pojedinačnom slučaju jer se time čuva uspostavljeni prioritet naplate po blokadi računa. Sve suprotno čini pravnu nesigurnost i nema dosljedne primjene zakona ako se dopusti da se bez obzira na uspostavljenu blokadu može ugovarati izigravanje povjerilaca.
LITERATURA:
[1] Blagojević Borislav, Vrleta Krulj 1983. Komentar Zakona o obligacionim odnosima. I knjiga. Beograd: Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu.
[2] Konstantinović, Mihailo. 1952. Obligaciono pravo (opšti deo). Prema bilješkama sa predavanja profesora M. Konstantinovića, sredio V. Kapor.
[3] Konstantinović, Mihailo. 3–4/1982a. Zabranjeni ugovori u trgovini, Anali Pravnog fakulteta u Beogradu: 549–558.
[4] Krulj, Vrleta. 3/1956. Zabranjeni pravni poslovi u našem pravu. Arhiv za pravne i društvene nauke: 346–354.
[5] Loza, Bogdan. 2000. Obligaciono pravo, opšti deo. Beograd: Službeni glasnik.
[6] Perović, Slobodan. 1975. Zabranjeni ugovori u imovinskom pravu. Beograd:
Službeni list SFRJ.
[6] Nenad Dr Tešić docent. O protivpravnosti cesije u blokadi, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Srbija.
[7] Sudska praksa Papelacioni sud Srbije, Pž. 190/2019, 19. 2. 2020. Paragraf Lex, Presuda Vrhovnog suda Republike Srpske broj 59 0 Ps 035612 22 Rev od 16.05.2023.godine i Sudska praksa privrednih sudova, Bilten 4/2015. Paragraf Lex.
[1] Zakon o unutrašnjem platnom prometu Republike Srpske, član 28 stav 3.
[2] Presuda Vrhovnog suda Republike Srpske broj 59 0 Ps 035612 22 Rev od 16.05.2023.godine.
[3] Dr Nenad TEŠIĆ docent, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Srbija, O protivpravnosti cesije u blokadi.
[4] PAS, Pž. 190/2019, 19. 2. 2020. Paragraf Lex.
